(1) - جبر و اختيار، استاد محمد تقى جعفرى، ص 8 (2) - جامعه اهل سنت از لحاظ اعتقادى و فكرى، به دو گروه اصلى (اشاعره ومعتزله) تقسيم گرديد كه بعدها هر كدام آنها نيز به گروههاى ديگرى منشعب شدند.
(اشاعره) كه پيرو ابوالحسن على بن اسماعيل اشعرى (متوفاى سال 330) مى باشند.
از جمله عقايد مخصوص آنان: عبارتند از الف - اعتقاد به امكان رؤيت خدا.
ب - زايد و قديم بودن صفات خداوند.
ج - مخلوق بودن اعمال بندگان به طور مستقيم از ناحيه خدا (جبر).
د - شرعى بودن حسن و قبح اشياء.
ه‍ - افعال خدا براى غايت و غرضى نيست (بر خلاف فلاسفه ومعتزله)..
در مقابل، (معتزله) كه پيرو و اصل بن عطا (متوفاى سال 331) پنج مساله را از اصول اعتزال مى شمارند:
الف - توحيد، يعنى عدم مكثرات و صفات.
ب - عدل، يعنى خداوند عادل است و ظالم نيست.
ج - وعد و وعيد، يعنى خداوند به بندگان وعده پاداش اطاعت و وعيد كيفر معصيت داده است، و همان طورى كه وعده پاداش مطيعان تخلف بردار نيست، وعيد معصيت معصيت كاران نيز تخلف بردار نيست. پس آمرزش تنها هنگامى ميسر است كه بنده توبه كرده باشد. مغفرت بدون توبه هرگز صورت نمى گيرد.
- منزلت بين المنزلتين. يعنى فاسق (مرتكب گناه كبيره، مثلا شارب الخمر، زناكار، دروغگو و امثال اينها) نه مؤمن است و نه كافر، فسق حالتى است بين كفر و ايمان.
ه‍ - امر به معروف و نهى از منكر، نظر خاص معتزله درباره امر به معروف و نهى از منكر اينست كه اولا راه شناخت معروف و منكر منحصر به شرع نيست. عقل نيز قادر است لا اقل پاره اى از معروف ها و منكرها را مستقلا تشخيص دهود. و ثانيا مشروط به وجود امام نيست، وظيفه عموم مسلمين است، خواه امام و پيشوائى باشد و خواه نباشد تنها بعضى از مراتب آن است كه اجراء آنها بر عهده امامان و متصديان امور مسلمين است، از قبيل اقامه حدود شرعيه وحفظ مرزهاى كشورهاى اسلامى و ساير كارهاى حكومتى اسلامى.
متكلمين معتزلى احيانا كتابهاى مستقلى درباره اين اصول پنجگانه نوشته اند مانند كتاب معروف قاضى عبد الجبار معتزلى معاصر صاحب ابن عباد و سيد مرتضى علم الهدى، به نام (الأصول الخمسة). البته عقائد خاص در رابطه با طبيعيات و مسائل اجتماعى سياسى داشتند كه بعنوان مقدمه براى اثبات يك اصل دينى از آن استفاده مى كردند.
گويند اول كسى كه اين عقيده (منزله بين المنزلتين) را ابراز كرد و اصل بن عطاء شاگرد حسن بصرى بود.
روزى و اصل در محضر استادش نشسته بود كه همين مسأله مورد اختلاف خوارج (كه مرتكب كبيره را كافر مىداستند) ومرجئه (كه اساس كار را عقيده و ايمان مى دانستند و مرتكب كبيره را مؤمن دانسته و ايمان او را كفاره گناهش مى شمردند) را پرسيدند، پيش از اينكه حسن جوابى بدهد و اصل گفت: به عقيده من اهل كبائر فاسقند نه كافر، بعد از جمعيت جدا شد - و به قولى حسن بصرى او را اخراج كرد - و كنارى گرفت و به تبليغ عقيده خود پرداخت. شاگرد و برادر زنش عمرو بن عبيد نيز به او ملحق شد. اينجا بود كه حسن گفت (اعتزل عنا) يعنى و اصل از ما جدا شد. و به قولى مردم گفتند: (اعتزلا قول الأمة) يعنى و اصل و عمرو بن عبيد از قول همه امت جدا شدند و قول سومى اختراع كردند.
ولى بعضى ديگر معتقدند كه علت اين نامگذارى چيز ديگر است. كلمه معتزله ابتداء به گروهى گفته شده كه در جريان جنگ جمل و صفين روش بى طرفى و كناره گيرى را انتخاب كردند، مانند سعد بن ابى وقاص وزيد بن ثابت و عبد الله بن عمر.
بعدها كه مسأله كفر و ايمان فاسق به وسيله خوارج مطرح شد و مسلمين دو دسته شدند، گروهى راه سومى انتخاب كردند و آن كناره گيرى و بى طرفى بود. يعنى همان روشى كه امثال سعد بن ابى وقاص در سياست و مسائل حاد اجتماعى زمان خود پيش گرفتند، اينها در يك مسأله فكرى پيش گرفتند از اينرو به اينها نيز (معتزله) گفته شد يعنى (بى طرفها) و بعد اين نام براى اينها باقى ماند. (اشنائى با علوم اسلامى مبحث كلام: ص 171 و 170 - 166 - 160 - 4 و 153.

مفاتيح البحث: مدرسة الأشاعرة ⁽³⁾، مدرسة المعتزلة ⁽⁷⁾، الإختيار، الخيار ⁽¹⁾، شرب الخمر ⁽¹⁾، عمر بن سعد لعنه الله ⁽¹⁾، مسألة الجبر والإختيار (الجبر والتفويض) ⁽¹⁾، مسألة الحسن والقبح ⁽¹⁾، علي بن إسماعيل ⁽¹⁾، عبد الله بن عمر ⁽¹⁾، زيد بن ثابت ⁽¹⁾، الخوارج ⁽²⁾، الظلم ⁽¹⁾، النوم ⁽²⁾